Ik kwam laat thuis, die onvergetelijke avond, inmiddels dertig jaar geleden. Niet dat ik nog weet waar ik vandaan kwam, maar ik herinner me nog wel dat ik de tv aanzette en beelden zag van een enorme vuurzee bij flats en ontredderde mensen die in een bus naar een sporthal werden gebracht, de paniek van een aantal over vermiste familieleden.
Spoedig bleek dat er een vliegtuig was neergestort in de Bijlmer, een Boeing 747-258F van El Al. Het toestel had zich in twee flats geboord en in eerste instantie werd er uitgegaan van een paar honderd doden. Dat was niet het geval, de crash kostte 43 mensen het leven, onder wie de driekoppige bemanning en de enige passagier van de vrachtjumbo.
Het is gebeurd
Al snel kwamen ook de beelden door van het radarscherm met daarop het vluchtnummer van de verongelukte machine, ELY 1862. Daarbij waren die laatste woorden hoorbaar van een van die vliegers die in de voorgaande minuten alles op alles zetten om vooral niet neer te storten: ‘Going down 1862, going down, going down.’ Vervolgens die stem van een van de verkeersleiders: ‘Het is gebeurd’ en het wegflitsende vluchtnummer op het radarscherm als ze tegen een collega zegt: ‘Eén grote rookwolk boven de stad.’
De impact van de Bijlmerramp was enorm. Onnoembaar veel verdriet bij hen die hun dierbaren verloren. Onuitwisbare gruwelbeelden die reddingswerkers en getuigen achtervolgen. Plunderingen. Fraude met vermiste personen. Gezondheidsproblemen bij degenen die in de buurt wonen waar de 747 neerstortte. Aannames over explosieven, giftige stoffen en wapens aan boord van de vrachtjumbo, die onterecht bleken toen een ontbrekende vrachtbrief in Amerika opdook. Conclusies van de parlementaire enquêtecommissie die niet werden onderschreven terwijl de aanbevelingen wel werden aangenomen, zodat het op dat moment zittende kabinet toch verder kon.
Herdenkingsplaats
Onlangs bezocht ik de herdenkingsplaats die nabestaanden en overlevenden van de Bijlmerramp al snel inrichtten rond ‘de boom die alles zag’. Er staan daar nog meer bomen die alles zagen, maar om deze ene boom is een bloembed aangelegd. Daaromheen een veelkleurig tapijt van mozaïektegels, gecreëerd door nabestaanden en overlevenden. Een aantal van hen schreef een tekst bij het zelfgemaakte tegeltje en sommige daarvan zijn te zien op een lange stenen wand. ‘Een hart met een traan erin’, schreef iemand. Weer een ander: ‘Ik heb een tegel gemaakt omdat me vrientje is doodgegaan.’ En nog weer een ander: ‘Daar was een zwarte wolk met sterren erin.’ In twee van de mozaïekjes is een vliegtuig te zien. In een ander de Jodenster. In nog weer een ander het wapen van Amsterdam, met daaronder een spoor van bloed.
Paddenstoelrookwolk
Sinds ik in Amsterdam woon spreek ik steeds vaker mensen die op de een of andere manier getuige waren van de Bijlmerramp. Die het geluid van de brullende motoren hoorden. Of de in nood verkerende machine boven het Naardermeer zagen. Of de rookpluim boven de stad waarnamen. ‘De mooie rode zonsondergang werd die avond verstoord door een megagrote paddenstoelrookwolk’, is de onuitwisbare herinnering van Michiel van Herten. ‘Omdat het dichtbij was zijn we gaan kijken. Ter plaatse voltrok zich dramatisch en huiveringwekkend toneel. Een van de Bijlmerflats stond in lichterlaaie. Ongelooflijk was het om te zien dat in die brandende woningen tv’s nog aan stonden en dat aan ramen zichtbaar was dat er mensen doorheen waren gesprongen. Mijn vrouw, toen werkzaam bij de Kruitbergse huisartsenpraktijk Kraaiennest, is nog hulp gaan bieden.’
Te zeer gehavend
Andre Ran had de ongeluks-Jumbo, registratie 4X-AXG, die dag nog gefotografeerd. ‘Toen ze binnenkwam op 06, was er uiterlijk niets aan te zien van schade of zo’, weet hij nog. Hij leverde de foto aan het Haarlems Dagblad. ‘Om de echtheid ervan te garanderen liet ik ze zelf het rolletje uit mijn camera halen.’ Een dag later stond de foto paginabreed in de krant, hij kreeg er tachtig gulden voor. ‘Waar het echt om gaat en ging zijn die meer dan schrijnende momenten dat Fuchs vergeefs probeerde die kreupele Jumbo in de lucht te houden.’
Vier jaar geleden was ik die vierde oktober bij een vriendin die het vliegtuig bestuurde dat precies achter de El Al-747 opsteeg. Zelfde vertrekroute, zelfde frequentie. Jacqueline Vollebregt hoorde het mayday-bericht van gezagvoerder Yitzhak Fuchs en zijn verzoek om terug te keren naar Schiphol. Zij volgde de instructies van de toren op; ‘Break, KLM 237, turn left heading 090’ en had, terwijl zij haar vlucht veilig vervolgde, geen idee van de ramp die zich enkele minuten later in de Bijlmer voltrok.
Vanuit mijn huidige woning kan ik, als de Buitenveldertbaan in gebruik is, de vliegtuigen zien die erop aanvliegen. Dat is de baan die Fuchs wilde gebruiken voor zijn noodlanding. Over het waarom van zijn keuze is altijd onduidelijkheid blijven bestaan. Op het moment dat ik deze tekst schrijf is de baan niet in gebruik. Dat was dertig jaar geleden ook zo. Toch vroeg Fuchs om deze baan, al hield dat in dat hij zijn vliegtuig met flinke staartwind zou moeten landen omdat de wind uit het noordoosten kwam. Maar ook als hij voor de op dat moment in gebruik zijnde Kaagbaan had geopteerd, zou hij die nooit hebben kunnen bereiken. De 747 was te zeer gehavend. Geen enkele vlieger zou ermee thuis zijn gekomen.
Een groot mysterie
Omdat zowel de cockpitvoicerecorder (CVR) als de originele vrachtbrieven ontbreken is er veel onopgehelderd gebleven over deze luchtvaartramp. Bij veel bewoners ontstonden naderhand klachten, waaronder kanker. De autoriteiten namen dat niet serieus en stelden dat er geen gevaarlijke stoffen in het toestel zaten.
Van 1969 tot 1981 werden contragewichten van verarmd uranium gebruikt in het staartgedeelte van de Boeing 747-vliegtuigen, dus ook bij de 4X-AXG. De meningen verschillen als het gaat om het aantal graden Celsius waarbij uranium smelt. Volgens studies van het Amerikaanse leger verstuift uranium bij vijfhonderd graden in minuscule uraniumoxiden. Zo heet was het vuur wel.
En terwijl Hanja Maij-Weggen, op het moment van de crash minister Verkeer & Waterstaat, stug bleef volhouden dat de Jumbo enkel bloemen, parfums en videorecorders aan boord had, kwam de belofte aan het licht die de luchtverkeersleider een half uur na de crash had gedaan aan El Al-medewerker Herman Aaij: hij zou zijn lippen op elkaar houden over wat de 747 vervoerde: explosieven, licht ontvlambare materialen en gifgassen. Later verklaarde hij de documenten ‘verkeerd’ te hebben ‘gelezen’.
De Bijlmer-ramp betekent niet alleen een groot drama voor allen die hierdoor zijn geraakt. Omdat de CVR nooit is teruggevonden, een unicum in de luchtvaartgeschiedenis, en er verschillende versies van de vrachtbrieven zijn aangetroffen, er dus mee is gesjoemeld, is de ramp uitgegroeid tot een groot mysterie als gevolg van het ontbreken van de noodzakelijke transparantie. El Al hield destijds bewust informatie achter voor de luchthavenautoriteiten, en dat mocht omdat deze luchtvaartmaatschappij in die jaren op Schiphol een speciale status genoot.
© Richardkiwi, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
1 op de 13,5 miljoen
In een van de vele documentaires naar aanleiding van de Bijlmerramp, zei een jongeman over de crash dat dit er wel een keer van moest komen met iedere drie minuten een overkomend vliegtuig. De werkelijkheid is dat er op de weg veel meer mensen omkomen dan in de lucht. Jaarlijks vallen er wereldwijd 1,24 miljoen verkeersdoden. Omgerekend komt dit erop neer dat er wereldwijd dagelijks zes (!) Airbussen A380’s zouden neerstorten of twaalf (!) Boeing 737’s.
De kans om te overlijden als gevolg van een vliegramp is ongeveer 1 op de 13,5 miljoen. De kans om de staatsloterij te winnen is zelfs nog groter: 1 op de 5 miljoen.
Dat neemt niet weg dat het verongelukken van vlucht ELY 1862 intens veel verdriet heeft teweeggebracht. Ook nu de jaarlijkse herdenking van de Bijlmerramp voor het laatst heeft plaatsgevonden, zullen er momenten blijven waarop het verdriet zich laat voelen. ‘Deze ramp is niet alleen van de Bijlmer, maar van heel Amsterdam, van heel Nederland zelfs’, stelde NRC-redacteur Thijs Niemantsverdriet in een artikel van afgelopen weekend over de twee exposities die op dit moment over de Bijlmerramp te zien zijn in het Amsterdam Museum (t/m 21 mei 2013) en Imagine IC (t/m 1 februari 2023)
Verschillend
VWO
