‘Was dit ooit een vliegtuig? Deze ruimte, aan elkaar geplakt, vastgehouden door metalen balken, zwartgeblakerd, met enorme gaten en slechts drie achtergelaten, kapotte pilotenstoelen in de cockpit. Zat je echt aan boord van dit toestel? Dit is meer een skelet van een dode walvis met alleen nog wat zichtbare ribben.’ Woorden van een moeder die een zoon verloor toen de MH17 op 17 juli 2014 uit de lucht werd geschoten.
‘Marnix komt binnenstormen’, schrijft ze die bewuste dag. ‘Marnix schreeuwt: “We hoorden op de radio dat er een vliegtuig is neergestort. Vertrokken om 12.15 uur uit Amsterdam op weg naar Kuala Lumpur…” We zetten onmiddellijk de tv aan, zien beelden van een rokend vliegtuigwrak en horen: “… er zijn geen overlevenden”. Op dat moment weet ik dat het waar is. Onze jongste zoon Laurens is dood.’ Elf jaar na de rampzalige gebeurtenis verscheen het boek Bestemming bereikt met de ondertitel MH17: 11 jaar rouwen om mijn zoon Laurens, dat Gerda van der Waal, Laurens’ moeder, schreef aan de hand van de dagboekaantekeningen die zij door de jaren heen maakte.
Gruwelijkheid
In het boek staan twee thema’s centraal: ontwikkelingen die na de ramp volgden en het rouwproces dat Gerda doormaakte. In vrijwel alle hoofdstukken lopen de beide thema’s door elkaar heen, wat van het geheel een zeer persoonlijk relaas maakt. Voor menigeen die zelf ooit een dierbare verloor, zullen in het rouwproces punten van herkenning zijn te vinden, althans, zo verging het mij. De gruwelijkheid van de manier waarop Laurens, zijn partner Karlijn en 296 andere mensen om het leven kwamen, voegt er uiteraard nog een heel andere, afzonderlijke dimensie aan toe. Dat geldt evenzeer voor de massale media-aandacht, de wereldwijde aandacht en de groot opgezette herinneringsbijeenkomsten.
Altijd weer vogels
Wie de berichten over de nasleep van de ramp met vlucht MH17 in de media gevolgd heeft, zal in dit met een vlotte pen geschreven boek de bekende feiten kunnen teruglezen die door Gerda in een persoonlijk perspectief zijn geplaatst. Aandacht is er voor de andere wijze waarop zij omgaat met het verlies dan Wim, haar man. De manier waarop nog contact wordt ervaren met Laurens komt in mijn beleving wat zweverig over. Dat geldt wat mij betreft echter niet voor de symbolische betekenissen die Gerda geregeld toekent aan diverse zaken, waaronder ‘altijd weer vogels die nesten bouwen’. Maar als ze de hulp van mensen als een wonder duidt, frons ik toch wel even mijn wenkbrauwen. Het 16-bladige katern met foto’s is niet voorzien van onderschriften, wat bij een aantal daarvan de vraag doet ontstaan naar het verhaal hierachter. Opmerkelijk genoeg ontbreekt de ‘vrolijke foto’ die Karlijn bij het opstijgen van de MH17 stuurde, vergezeld van de woorden: ‘Samen vliegen is veel leuker’.
Niet zo handig
Op de eerste bladzijden neemt Gerda de lezers mee in het ongeloof, de boosheid, het intense verdriet, het gemis, de paniek, de zoektocht naar het waarom, de feiten. ‘We hadden veel verwacht van de voorlichtingsbijeenkomst in Nieuwegein, vijf dagen na de ramp’, schrijft ze. Alle hoop van de aanwezigen was erop gericht dat Camiel Eurlings, op dat moment CEO bij KLM, het een en ander zou kunnen uitleggen: Malaysia Airlines vlucht-17, later uitsluitend aangeduid als MH17, werd immers uitgevoerd onder code-sharing met KLM, waarmee de vlucht evenzeer de KL4103 betrof.
Eurlings liet echter verstek gaan: ‘Later hoorden we dat het voor het imago van KLM niet zo handig zou zijn als hij zou komen’, geeft Gerda te kennen. Kleurde KLM met deze beslissing de zwarte pagina van deze vlucht die toch ook deel uitmaakt van haar geschiedenis, niet nog dieper zwart, zowel voor de nabestaanden als voor zichzelf? ‘Iedereen liep woedend weg’, schrijft ze nadat Mark Rutte, op dat moment premier van Nederland, vervolgens ook nog vertelde dat hij niets kon doen en dat er ook nog geen team naar Oekraïne was gestuurd.
Dringend afgeraden
Maandenlang is er veel steun van twee familierechercheurs en iemand van Slachtofferhulp, waarbij die laatste ook adviezen geeft. Gerda: ‘Voor zover mogelijk, want wie heeft er een handleiding om met dit werelddrama om te gaan?’ Ze vraagt zich af of ze blij moet zijn met de boodschap die de beide familierechercheurs drie weken na de moord op de inzittenden van de MH17 komen brengen: ‘Laurens is geïdentificeerd. Weliswaar volkomen verbrand, maar nog geheel intact.’
Het antwoord volgt enkele regels later: ‘Natuurlijk wel. Het is erger als er geen teken meer van je kind gevonden wordt.’ Tja, het kan altijd erger… Maar hoe verschrikkelijk is het als het ‘dringend afgeraden’ wordt om nog naar het lichaam van je kind te komen kijken omdat ‘het geen troostrijke aanblik’ is… De identificatie van Karlijn volgt een week later. ‘We zijn opgelucht, maar we beseffen nu pas dat het echt allemaal waar is (…) ze komen nooit meer terug.’ Voelbaar is de enorme aanslag die met de gruwelijke aanslag op de MH17 tevens plaatsvond op de nabestaanden van de inzittenden, wat het verlies des te rauwer maakt.
Twee heel terechte vragen
Op het moment dat Gerda een paniekaanval krijgt, richt ze zich tot haar omgekomen zoon met de vraag haar te helpen niet in de slachtofferrol te blijven zitten. ‘Komt goed, mama’, hoort ze Laurens’ stem op een later moment als ze in haar dagelijkse gebed de vraag stelt of het zou lukken het grote verlies aan te kunnen. ‘Natuurlijk, we weten het: Laurens is weg, uit ons gezichtsveld gerukt. Maar toch is hij er vaak en voelen we duidelijk zijn aanwezigheid’, licht Gerda elders toe. ‘Sta op mama, je hebt het me beloofd. Blijf niet zitten in je slachtofferschap. Aan het werk, ik help je,’ laat hij haar weten tijdens één van haar schreeuwen om kracht en moed. ‘Zet die stap nou, mama, stap uit je slachtofferschap en breek eruit’, hoort ze zijn stem opnieuw op een ander moment.
Terwijl Gerda het antroposofische uitgangspunt aanhaalt dat er vanuit de geestelijke wereld, de plek waar de overledenen zijn, altijd leiding wordt gegeven aan de mensen op aarde, ontkom ik niet aan de vraag wie hier nu eigenlijk de leiding heeft waarbij ik niet uitsluit dat ze haar eigen normbesef over slachtofferschap op Laurens projecteert. Ik merk dat ik haar hier kwijtraak. Opnieuw klinkt het antwoord van haar omgekomen zoon in haar door als zij al haar pijn aan het gemis eruit schreeuwt tijdens een wandelretraite op het Schotse eiland Iona: ‘Omdat jij het aankan, mama. Je bent zo krachtig, je kunt met deze ellende omgaan, daartoe ben je in staat. Je bent sterk, daarom!’
Maar dan schrijft ze: ‘Het is Laurens die dit tegen me zegt. Of ben ik het zelf? Of wie dan?’ Twee heel terechte vragen. Toch houdt ze met haar daaropvolgende vraag ‘Zou het waar zijn wat Laurens heeft gezegd?’, opnieuw vast aan haar overtuiging dat hij het nog altijd is die tot haar spreekt. Ook ik ken momenten waarop ik de stem van mijn overleden man soms nog hoor en zijn aanwezigheid nog dicht bij mij ervaar. Het is echter mijn overtuiging dat die her-inner-ing plaats heeft in mijn hart, of ergens diep in mijn hersenpan, en zich daarom soms nog aandient in mijn dromen en gedachten.
Rouwkou
‘Even vasthouden, dan loslaten’, schreef Gerda nauwelijks twee weken nadat de MH17 uit de lucht was geschoten in haar dagboek. Maar met het algauw volgende Sinterklaasfeest merkt ze dat dit zo niet werkt. Het besef dat er meer tijd nodig is, dient zich aan terwijl haar worsteling om vooral geen slachtoffer te willen zijn tegelijkertijd blijft voortduren. Hoe begrijpelijk het ook is dat Gerda geen slachtoffer wil zijn en niet verloren wil gaan in de rouw om het ongewilde verlies van Laurens, feit blijft dat ieder mens, hoe graag die ook de slingers wil ophangen, in haar geval met mooie, vrolijke kleren aan, weldegelijk slachtoffer van het leven is. Zoveel verschilt een mens wat dat aangaat niet van een kaars die, licht verspreidend, stukje bij beetje aan zichzelf sterft. Rouwen om het heengaan van een dierbare is allesbehalve een blijk van slachtoffergedrag. Rouw is niets anders dan een uiting van liefde. Zonder liefde zou er geen rouw zijn. Het doorleven van de – wat Gerda heel toepasselijk noemt – rouwkou is juist de weg tot integratie van het verlies en innerlijke groei.
Vliegtuigangst
Op weg naar die bestemming komt Gerda met alle emoties die inherent zijn aan een rouwproces in aanraking, dus ook met angst. Angst voor vliegtuigen benoemt ze daarbij expliciet, evenals ‘dat vreselijke geluid dat ze teweegbrengen.’ Hartverscheurend klinkt de pijn achter die angst door in de volgende passage: ‘Zeker tien vluchten komen achter elkaar in file de stilte verstoren. Ik word woedend en schreeuw het uit: “Waarom komen die krengen wel aan, waarom vliegt dat gewoon maar door? Waarom, waarom mocht mijn kind niet veilig thuiskomen? (…) Waarom deze onrechtvaardigheid? Dit is toch niet eerlijk?”’
Tijdens een verblijf in een klooster in Wahlwiller schrijft ze onder andere: ‘Ik zou willen dat er geen vliegtuigen meer overkwamen. Dan hoef ik niet meer bang te zijn.’ Uitgerekend op dat moment verschijnt er een KLM-machine om de daling naar Maastricht Aachen Airport in te zetten. Ook dan hoort ze Laurens’ stem: ‘Zie je nou wel, mama, dat vliegtuigen gewoon kunnen overvliegen en niet allemaal neergeschoten worden.’ Gerda spreekt van een spirituele ervaring, waarbij Laurens echt tegen haar heeft gesproken. Opnieuw voor mij reden tot het plaatsen van een vraagteken, waarbij ik niet ontkom aan de gedachte dat haar nuchtere verstand haar tot het besef brengt dat ‘die aanslag in Oekraïne eenmalig is geweest’ en dat ze ‘niet meer bang’ hoeft te zijn voor vliegtuigen en hun geluid’.
Vliegangst
Toch kruipen de horrorscenario’s direct weer in Gerda’s hoofd als zoon Marnix voor zijn werk naar San Francisco moet. ‘Wat als er ook iets met deze vlucht gebeurt? (…) Dit moet toch veilig zijn? Dit vliegtuig hoeft immers niet over oorlogsgebied te vliegen. (…) Ja, het is verstandelijk allemaal te verklaren, maar gevoelsmatig?’ Als ze uiteindelijk zelf een reis boekt, waarvoor ze zal moeten vliegen, ervaart ze het ‘als uitstel van executie’ als ze op een wachtlijst komt te staan. Wanneer er later toch een plek vrijkomt, hoort ze Laurens weer: ‘Doen, mama, laat die kans niet uit je handen glippen. Je hebt het geld ervoor, dankzij Malaysia Airlines.’ En als ze een week voor haar vertrek naar Schiphol afreist om de ‘sfeer te proeven’ van die ‘beladen plek’, is die stem van Laurens er weer: ‘Mama, vliegen is heerlijk, heb vertrouwen.’
Bestemming bereikt
Over Laurens weet ze inmiddels dat ‘zijn levensdoel was bereikt op 17 juli 2014’ toen hij ‘uit hun leven wegvloog’, dat hij ‘zijn bestemming heeft gevonden, het leven geleefd dat hij wilde leven.’ Het doet me denken aan de woorden die ik schreef na het verongelukken van een DC-10 van Martinair op Faro, de MP495: ‘Het is als een vliegtuig, dat wil ook niet dat z’n passagiers verongelukken. Maar soms ligt de bestemming verder dan het vliegtuig reiken kan. En als ik daar niet in kan berusten, dan nóg zal ik weten, God, dat je met al je raadselen in het leven, de mens uiteindelijk toch toegang tot de hele kosmos biedt.’
Eenmaal in het vliegtuig is er in concreto voor Gerda de zorg van stewardess Rachel en krijgt ze na de landing van de crew een prachtige blauwe KLM-kaart met lieve woorden over moed en dapper zijn. De terugvlucht blijft onvermeld, vliegangst en vliegtuigangst zijn overwonnen. ‘We hebben het gered!’, roept ze samen met haar reisgezelschap na een zware tocht over rotsen en langs moeilijk begaanbare paden naar de top van het eiland Iona, een symbolische tocht.
Als ze op 30 augustus 2019 aankomt op Schiphol, waar echtgenoot Wim, zoon Marnix en schoondochter Marjolijn staan te wachten, weet ze dat niet alleen Laurens maar ook zij haar bestemming heeft bereikt. Wim Amels, een vriend van Laurens, verwoordt treffend in het nawoord wat dat inhoudt: ‘Soms is het bereiken van een bestemming het verdriet ervaren voor wat het is. Een puur gemis.’ En dat heeft dus echt helemaal niets te maken met gewalm in slachtofferschap.
Een immense rups zonder poten
En dan is het 14 november 2022, ruim drie jaar later alweer, ‘de dag dat de deuren van de hangar opengingen’ om de reconstructie van de MH17 te bekijken. In een (laatste?) brief aan Laurens beschrijft ze de ervaring: ‘De deuren zijn al opengezet (…) Dan staan we oog in oog met wat ooit de MH17 was. “Bizar, mama”, hoor ik je zeggen. Het eerste wat we te zien krijgen, lijkt op een immense rups maar dan zonder poten, steunend op een onderstel om hem overeind te houden. Alleen de romp is er nog. Er zijn geen vleugels, er is slechts een karkas met grote gaten aan alle kanten. De kleuren van Malaysia Airways nog in flarden zichtbaar aan de zijkant. Een trieste aanblik. (…) Ik voel een eindeloos verdriet in me opkomen, terwijl ik de plaats zoek waar je gezeten moet hebben. (…) Ik zie jullie zitten, op plaatsen 26A en 26C, dicht tegen elkaar, kroelend zoals altijd, allebei met een boek op schoot. (…) Ik weet niet wat je op het moment van de inslag ervaren hebt, maar ik beeld me in, nee ik weet het gewoon zeker, dat het snel gegaan moet zijn (…) En zo vlogen jullie samen, op z’n aller gelukkigst de eeuwigheid in. Niet wetend, toen jullie vrolijk aan boord stapten, wat er zou gaan gebeuren. En dat is maar goed ook. Tot op de dag van vandaag blijft dat een troost voor mij.’ Zeker een troostrijke gedachte. Gelukkig maar dat Gerda zich daardoor laat troosten. Dat maakt dat ze niet verdrinkt in het door haar gevreesde slachtoffergedrag.
Verbonden
‘Even vasthouden, dan loslaten’, schreef Gerda nauwelijks twee weken nadat de MH17 uit de lucht was geschoten in haar dagboek. Op de dag dat de deuren van de hangar opengingen, komt ze uit bij de werkelijke essentie, bij waar het in het leven om gaat, de essentie van de verbondenheid: ‘Lieve zoon, bij je geboorte heb ik zelf jouw navelstreng mogen doorknippen, heb ik je moeten loslaten. Toch zal ik me altijd met jou verbonden voelen. Dank dat je mijn zoon was, en bent.’ Jazeker, ook overleden kinderen blijven altijd je kinderen. Net zoals overleden partners en vrienden dat ook altijd blijven. Die verbondenheid blijft, zolang de mens daarvoor openstaat. Waarbij het hart groot genoeg is om er ook nog eens andere mensen in toe te laten.
Laurens werkte als leraar Nederlands op het Geert Groote College in Amsterdam en werd een van de bekendere slachtoffers van de MH17-ramp, doordat er een aflevering van het tv-programma Break Free over hem werd gemaakt. Lieneke Koornstra schreef eerder voor Up in the Sky een recensie over het boek Zoals vogels vliegen dat Het bewogen bestaan van twee zusjes na MH17 als ondertitel heeft.
BESTEMMING BEREIKT
MH17: 11 jaar rouwen om mijn zoon Laurens
Gerda van der Waal
Paperback | 208 pagina’s | Een 16-bladig katern kleurenfoto’s
ISBN 9 78 90 90 39 83 34 | Uitgeverij Vesperpublishing
2025 | € 22,95
Verschillend
Redacteur. Haar passie voor schrijven en luchtvaart wist Lieneke te combineren als tekstschrijver en eindredacteur van de Farewell-boekenserie over de door KLM uitgefaseerde MD-11, Fokker F70 en Boeing 747. Haar publicaties over allerlei onderwerpen zijn zowel te vinden in diverse kranten en tijdschriften als op haar eigen website Supervisionair.nl.